Grad je igrao iz više razloga ključnu ulogu za njemačke snage. Isprva insistiranjem Hitlera da se Sarajevo brani do posljednjeg (do 20. marta), potom odbrana Sarajeva i zadržavanje jugoslavenskih partizanskih jedinica (tada već Jugoslavenske armije) da bi se izvukli ljudstvo, ranjenici i materijalno-tehnička sredstva, piše Stav.

Sarajevska operacija počinje početkom marta, da bi 28. marta krenula njena završna faza i trajala je do 12. aprila 1945. godine. Ova vojna operacija Jugoslavenske armije bila je dio širih vojnih operacija u Bosni i Hercegovini. Uslijedila je nakon oslobođenja Mostara, Travnika i Višegrada, a po oslobođenju Sarajeva, krenulo se u operacije oslobađanja Banje Luke.

Njemačke snage činili su 21. brdski armijski korpus sa svojom 181. i 117. divizijom, 7. SS divizijom "Princ Eugen" te ostacima 369. legionarske divizije. Ustaška vojska bila je u sastavu 8. i 15. divizije, a u sadejstvu su bile i razne četničke formacije koje se djelovale pod komandom njemačkih snaga. Jugoslavensku armiju u oslobađanju Sarajeva činili su dijelovi 2, 3. i 5. korpusa (2. korpus: 3, 29. i 37. divizija; 3. korpus: 27. i 38. divizija; 5. korpus: 4. i 10. divizija), artiljerijska brigada i tenkovska četa. Prema blizu 38.000 neprijateljskih vojnika na širem i užem odbrambenom pojasu Sarajeva koncentrirano je oko 50.000 vojnika Jugoslavenske armije, računajući tu i podršku tzv. udarnih grupa unutar Sarajeva. U ovim operacijama Jugoslavenska armija koristila je i avijaciju.

Treba istaći da je posebno dobro bila razgranata obavještajna služba NOP-a, njeni su se pipci nalazili u gotovo svim ustanovama NDH, ali je njihova mreža prodirala i u njemačke štabove. Rezultat toga bio je nalaženje njemačkog plana odbrane Sarajeva. Riječ je o složenom borbenom dokumentu, odnosno elaboratu o rasporedu svih jedinica, borbenih položaja, objekata, planova izgradnje utvrđenih objekata, sadejstva jedinica i dr.

Dramatična su događanja pratila gubitak plana odbrane. Nakon pokrenute istrage, uhapšeno je 25 njemačkih vojnika i oficira, 150 pripadnika oružanih snaga NDH i pri tome su otkriveni neki saradnici NOP-a, ali planu se nije ušlo u trag. Potpukovnik Wedel, član komande odbrane Sarajeva, zbog gubitka plana odbrane natjeran je da izvrši samoubistvo.

U osnovi tog plana, koji je izrađen sredinom februara 1945. godine, Sarajevo je dobilo status utvrđenog mjesta – "festplatz", pa ga je trebalo braniti po svaku cijenu. Zapovijest za odbranu sadržala je u preambuli i napomenu da se u slučaju napada na Sarajevo mora računati s ustankom u unutrašnjosti grada, pa su, stoga, u gradu obrazovana uporišta i patrole.

Njemački plan predviđao je odbranu grada na tri kružne linije:

Po povlačenju s Romanije, Jahorine i Ivana obuhvatao je međuriječje paljanske i mokranjske Miljacke, Crni vrh, Močioci – Bukovik, pa onda preko Debelog Brda iznad Vogošće, prema Jošanici na rijeku Bosnu, s lijeve obale Bosne kosama iznad Sarajevskog polja i ponovo preko Igmana i Trebevića izbijao pred Pale i zatvarao krug.

Drugi pojas činila je "linija vanjskog osiguranja", koja je išla od Pašinog Brda na Grdonj, Hum, Dolac, Ali-pašin Most, Hrasno, Vraca, Zlatište, Palež, Trebević, Brus i preko Starog Grada opet na Pašino Brdo.

Treći pojas išao je ivicom naselja od strelišta na Pašinom Brdu na Meteorološku stanicu pod Grdonj, Forticu, Koševo i Jezero, pa obroncima Malog Huma, na Kovačiće, starom željezničkom prugom do Hrida, pa silazio na Bentbašu i kod kasarne Jajce zatvarao krug oko Sarajeva. Očigledno je da Nijemci nisu imali namjeru olahko predati Sarajevo.

No, nakon što su se obavještajci NOP-a uspjeli domoći tog plana i pošto je nakon 20. marta dobijena saglasnost Hitlera za napuštanje Sarajeva, došlo je do promjena borbenog poretka za osiguranje proboja iz okruženja – operacija "Maigewitter". Ova operacija podrazumijevala je ovladavanje komunikacijama dolinom rijeke Bosne te Brčko – Gračanica – Doboj i prodor prema Tuzli s upotrebom 6 divizija.

Jugoslavenska armija išla je u etapama iz više pravaca koncentričnim napadima na grad s ciljem stvaranja dvostrukog prstena. Žestoke borbe rezultirale su obostrano velikim gubicima na Romaniji i Ivan-sedlu. Glavni cilj bio je potiskivanje neprijatelja s tih planina nadomak Sarajeva.

Početak općeg odsutnog napada na vanjsku odbranu pokrenut je 28. marta u 4 sata u zoru. Sa sjeverne romanijske strane učestvovale su 16. muslimanska, 20. romanijska i dva bataljona 5. sandžačke brigade u okviru 27. divizije, te 21. tuzlanska brigada i 18. hrvatska (bosanska) brigada kao dio 38. divizije. S istoka je prodirala 3. proleterska i 4. sandžačka brigada. Na Palama i Mokrom vodile su se najžešće borbe.

Napad na Ivan-sedlo počeo je 4 sata kasnije jer je priprema bila temeljitija s obzirom na to da je neprijatelj bio dobro utvrđen na ovom području. S ove strane učestvovale su 29. hercegovačka udarna divizija s 10, 11. i 13. hercegovačkom brigadom. Iz pravca Konjica krenula je 14. hercegovačka omladinska brigada. Napadi su išli naizmjeničnim jurišima i obje strane trpjele su značajne gubitke. Sa zapadne strane učestvovale su tri krajiške brigade, a s južne strane i 5. crnogorska brigada. Sve u svemu, bio je to jedan čitav spektar brigada s cijelog bosanskohercegovačkog prostora i šire koje su učestvovale u operacijama oslobađanja Sarajeva.

Učešće ove operativne komponente u akcijama oslobađanja Sarajeva bilo je od višestrukog značaja s obzirom na to da je organizacija imala itekako krupan i delikatan zadatak. On je podrazumijevao zaštitu kadrova, stanovništva, životno važnih objekata te organizaciju unutrašnjih neprijateljskih uporišta. Ove su pripreme počele mnogo i prije same operacije oslobađanja grada.

Zanimljivo je koje su vrste priprema ovom prilikom izvedene: aktivisti su povučeni iz svojih stanova da bi se sačuvali ljudi, organiziran je i smještaj po kućama za eventualne ranjenike i medicinska pomoć za iste, aktivirane su patrole u njemačkim, domobranskim i ustaškim uniformama, formirane su udarne grupe s ciljem zaštite vitalnih objekata, a dio je bio zadužen da hvata vezu s jedinicama Jugoslavenske armije s ciljem priključivanja u gradskim uličnim borbama. Pripremljeno je bilo i 90 zastava Jugoslavije i saveznika, koje su izrađene još 1944. godine. Čak je u pripravnosti bio i hor koji je u tom trenutku uvježbavao patriotske pjesme, himnu i internacionalu. Akcije iznutra krenule su 4. aprila.

Četvrtog na peti april njemački 21. korpus bio je uveliko u povlačenju na svim pravcima. Njihova 181. pješadijska divizija, 964. tvrđavska brigada te niz drugih domobranskih i ustaških jedinica u dolinama Željeznice i Miljacke, između Igmana i Pala, držale su i dalje linije nadomak Sarajeva. S 4. na 5. april duboko u njemačko-ustašku odbranu prodrle su bile 21. tuzlanska s Crepoljskog prema Mrkovićima pravcem Bjelava i 18. hrvatska brigada, koja je napadala pravcem Biosko, Pašino Brdo prema Logavinoj ulici.

Iza 15 sati 5. aprila iz pravca Hreše i Buloga prva u grad prodrla je na Vratnik, a potom i na Bentbašu 16. muslimanska brigada i ubrzo je zauzela i Baščaršiju. Malo prije 18 sati kod sarajevske Katedrale jedinice 16. muslimanske spojile su se s 18. hrvatskom brigadom.

S jahorinsko-trebevićke strane na Bistrik su izbile 3. proleterska (sandžačka) i 4. sandžačka brigada. U noći s 5. na 6. april od Pošte do Marin-Dvora vodile su se najžešće borbe. To potvrđuje podatak da su jedinice Jugoslavenske armije morale neutralizirati četiri njemačka tenka na tom potezu. To je bio proboj dijelova zaostalih njemačkih jedinica (334. puka) u gradu i time je bilo završeno oslobađanje centra Sarajeva. Na Stupu i Ilidži već se povlačio 14. SS puk probojem s Vraca prema Mojmilu i Ilidži 5. crnogorske udarne brigade. U Blažuj je ušla 29. hercegovačka divizija i Sarajevo je s okolinom do popodnevnih sati 6. aprila bilo potpuno slobodno. Zauzimanje netaknutog vojnog skladišta u Blažuju ubrzao je tok operacije s obzirom na to da se radilo o veoma značajnoj količini artiljerijskog naoružanja. U narednim danima oslobođena je cijela sarajevsko-visočka kotlina, a 9. aprila Kakanj te 12. aprila Zenica.

U borbama u samom užem području grada poginulo je oko 20 vojnika Jugoslavenske armije i oko 20 pripadnika udarnih grupa u gradu (ilegalaca), a ukupni gubici na širem području Sarajeva za vrijeme Sarajevske operacije procjenjuju se na 700 poginulih i oko 2.000 ranjenih jugoslavenskih boraca. Neprijateljski gubici bili su oko 5.000 poginulih i preko 6.000 zarobljenih vojnika. Zaplijenjena je bila ogromna količina teškog i lahkog oružja i materijalno-tehničkih sredstava.